Miasta marzeń – renesans

Jak powinno wyglądać idealne miasto? Pytanie pozornie banalne (z pewnością każdy człowiek jest w stanie opisać swoje miasto marzeń) prowadziło do powstania licznych dysput i często mocno odmiennych teorii. Na przestrzeni wieków odpowiedzi na nie próbowała udzielić ogromna liczba architektów, urbanistów i filozofów, jednak szczególnie duże zainteresowanie tematem wykazywali uczeni renesansowi.

Sforzinda, Filarete (1400-1469)

Miasto nazwane na cześć Francesco Sforzy, zostało stworzone na planie ośmioramiennej gwiazdy, powstałej przez nałożenie na siebie dwóch kwadratów. W najbardziej wysuniętych krańcach ulokowano wieże obronne, natomiast wewnętrzne kąty gwiazdy zawierały bramy. Taki kształt miał zapewnić najlepsze możliwości obronne – w przypadku potencjalnego zagrożenia wrogie siły atakowane byłyby jednocześnie z dwóch stron murów. Od każdej z bram promieniście rozchodziły się aleje, które spotykały się ostatecznie pośrodku miasta. W centrum położony był pałac władcy, katedra i plac targowy. Transport mógł odbywać się zarówno drogą lądową, jak i wodną, gdyż założenie poprzecinane było licznymi kanałami, połączonymi z rzeką. Najbardziej centralnym obiektem miał zostać założony na planie koła Dom Przywar i Cnót. Nazwa ta nie była w żadnym stopniu przypadkowa. Na parterze 10-ciopiętrowego budynku położona miała być siedziba kurtyzan, by ostatecznie pnąc się ku górze, znaleźć się w akademii nauki. Plany tego idealnego miasta prawdopodobnie od samego początku traktowane były jedynie w kategorii utopii.

Palmanova, Vincenzo Scamozzi, Giulio Savorgnan (pocz. budowy 1593r.)

Mimo, że idealne miasto Filarete nigdy nie powstało, pełnymi garściami z jego pomysłów czerpał wenecki architekt Vincenzo Scamozzi, projektując Palmanove – miasto w północno-wschodnich Włoszech zorientowane na planie 9-ramiennej gwiazdy. Ponownie specyficzny kształt wytłumaczony może być przez chęć zapewnienia lepszych możliwości obronnych – szczególnie ważnych ze względu na liczne w tamtym czasie wojny Wenecjan z Imperium Otomańskim. Fortyfikacja posiadała więc po 9 baszt, bastionów i lunet. Te ostatnie powstały po zdobyciu miasta przez Napoleona, który chciał przekształcić fortecę w prawdziwą „machinę wojenną”. 6 promieniście rozchodzących się ulic, każda bez względu na przeznaczenie o szerokości 4m, prowadziło do znajdującego się w centrum placu – Piazza Grande. Mimo, że miasto miało uchodzić za idealne, przez około 30 lat było opustoszałe. Skutkiem tego Republika Wenecka zgodziła się na uniewinnienie niektórych skazańców, jeśli tylko zgodziliby się oni w nim zamieszkać.  Palmanova, jako jedno z nielicznych miast-fortec, istnieje wciąż w niemalże niezmienionych granicach, a architekci i urbaniści przykładają ogromną wagę do tego, by jej układ przestrzenny nie został zaburzony.

Leonardo da Vinci, plan miasta dwupoziomowego

Idealne miasto według Leonarda da Vinci w odróżnieniu od poprzednich przykładów nie wyróżniało się niespotykanym kształtem i miało być założone na planie prostokąta. Jego niezwykłość polegała jednak na tym, że było ono dwupoziomowe – dolny przeznaczony na transport kołowy, zaopatrzenie, szlak komunikacyjny dla robotników, a górny na ruch pieszy bogatszych mieszkańców. Leonardo da Vinci planował również stworzenie bardzo szerokich jak na tamte czasy ulic, przeciwieństwa wąskich zaułków Mediolanu, co miało zapewnić dobrą cyrkulację powietrza. Najważniejsze były dla niego czystość i higiena – aspekty te uznał za niezwykle ważne po nawiedzeniu Mediolanu przez zarazę, którą uśmierciła 1/3 populacji. Miasto powinno dodatkowo znajdować się w pobliżu rzeki i być poprzecinane licznymi kanałami.  Ze względu na ogrom środków potrzebnych, by osiągnąć pożądany przez Leonarda da Vinci efekt, jego idealne miasto nigdy nie zostało zrealizowane.

Zamość, Bernardo Morando (architekt), Jan Zamoyski (fundator)

Wybudowany pod koniec XVI w. Zamość do dziś może być uznawany za jeden z najlepszych przykładów zrealizowanych, renesansowych miast idealnych. Założenie pierwotnie miało mieć plan sześcioboku, jednak okazało się, że taki kształt nie pomieści rezydencji Jana Zamoyskiego i ostatecznie wybudowano miasto na planie siedmioboku. Otoczone było grubymi na 7m murami z 7 bastionami – każdy odpowiadał jednemu dniu tygodnia. Plan miasta przypomina sylwetkę człowieka : pałac – głowa, ratusz – serce, ul. Grodzka – kręgosłup, gdyż to właśnie człowiek był w centrum renesansowych zainteresowań. W środku miasta znajduje się kwadratowy Rynek Wielki, nawiązujący do założeń antycznych, obok zaś kolegiata, dziś katedra, symbolizująca Civitas Dei – Miasto Boga. Zamość nieprzerwanie zachwyca jako „jedno z największych osiągnieć budownictwa europejskiego”, mogąc poszczycić się tytułem „Padwy Północy”.

*                             *                             *

Niestety, większość idealnych miast nigdy nie doczekała się realizacji. Niektóre z pomysłów znacznie wyprzedziły swoją epokę, inne wymagałyby zbyt wielkich nakładów finansowych. Niemniej jednak renesans można uznać na pierwszą epokę od czasów antyku, w której planowaniu przestrzennemu poświęcono tyle uwagi, stwarzając solidne podstawy dla przyszłych pokoleń architektów.